Пазіцыі беларускай мовы ў якасці сродка камунікацыі даволі слабыя. Тым не менш для абсалютнай большасці беларусаў яна застаецца важнай культурнай каштоўнасцю. З аднаго боку, гэта дае шанец на пашырэнне яе выкарыстання, а з другога — стварае для беларускай мовы дадатковыя рызыкі ў выпадку, калі яе каштоўнасць пачне занепадаць. Пра гэта гаворыцца ў даследаванні, якое падрыхтавалі Пётр Рудкоўскі і Самуіл Арнейскі для «Банка ідэй».
Соцыум: побытава рускамоўны, адкрыты на беларускасць
У Беларусі беларуская мова выконвае камунікацыйную функцыю ў невялікай ступені. Параўнанне з пяццю іншымі краінамі Усходняга партнёрства — на базе апытання пра мову карыстання медыярэсурсамі — паказвае, што паводле ступені, у якой жыхары аддаюць перавагу нацыянальнай мове, Беларусь месціцца далёка ззаду ад любой з гэтых краінаў.
Грамадскае значэнне мовы ў якасці нацыянальнага ідэнтыфікатара нашмат большае: у залежнасці ад часу і кантэксту апытання ад 15% да 40% рэспандэнтаў схільныя былі прызнаваць нацыянальна-ідэнтыфікацыйную важнасць беларускай. Тым не менш мова-як-ідэнтыфікатар прайграе па значнасці большасці іншых патэнцыйных ідэнтыфікатараў, такіх як месца нараджэння, пражыванне ў адной краіне, тэрыторыя, агульнае паходжанне і іншае.
Тое, наколькі праблемным для беларусаў ёсць прызнанне мовы нацыянальным ідэнтыфікатарам, асабліва яскрава бачна ў параўнанні з 33 іншымі еўрапейскімі краінамі: Беларусь апынулася, зноў жа, на апошнім месцы ў плане прызнання ідэнтыфікацыйнай важнасці нацыянальнай мовы.
Інакш выглядае справа, калі гаворка ідзе менавіта пра каштоўнасны аспект беларускай мовы: наколькі гэтая мова важная як частка культурнай спадчыны або нацыянальны сімвал.
Моўная палітыка праз прызму выдавецкай дзейнасці і адукацыі
Павольны рост беларускамоўнага кнігавыдавецтва і выдання беларускамоўных газет, які назіраўся цягам мінулай дэкады, прыпыніўся. У першым паўгоддзі 2022 года доля беларускамоўных кніг знізілася, як у плане колькасці выданняў, так і ў плане накладу. Такое падзенне, хутчэй за ўсё, звязана з палітычнымі чыннікамі: выдаўцы адчулі на сабе ціск рэпрэсіўнага апарату.
У 2020 годзе ўпершыню за ўсю гісторыю дашкольнага выхавання ў Беларусі колькасць вясковых дашкольнікаў з беларускай мовай выхавання была меншай за колькасць тых, што выхоўваюцца па-руску. Пры гэтым, аднак, маюцца мінімальныя зрухі да беларускамоўя ў дашкольным (як, зрэшты, і школьным) выхаванні ў гарадах.
Агулам беручы, усцяж захоўваецца лагодны кантраст паміж вёскай і малымі гарадамі з аднаго боку і вялікімі гарадамі — з другога. Вясковая школа надалей застаецца абшарам дамінацыі беларускай мовы.
У дашкольным выхаванні беларускамоўе хоць і згубіла дамінантную пазіцыю, усё ж пакуль што займае далёка не маргінальнае месца. Беларускамоўе пануе таксама ў раённых газетах, тады як агульнадзяржаўныя і гарадскія газеты выходзяць пераважна на рускай мове.
Разам з гэтым заслугоўвае ўвагі праламленне русіфікацыйнага трэнду ў гарадскіх садочках і школах, якое назіраецца з 2018 года. Яно можа сведчыць пра наспяванне попыту на беларускую мову ўнутры сярэдняга класа.
У цені рэпрэсій і вайны. Асаблівасці моўнай сітуацыі пасля 2020 года
Цягам 2020−2022 гадоў у Беларусі адбыліся сур’ёзныя змены грамадска-палітычнага характару: у другой палове выбухнулі ў Беларусі самыя масавыя ў гісторыя пратэсты, пасля якіх пачаліся жорсткія рэпрэсіі — і працягваюцца на момант працы над гэтым даследаваннем. Рэжым Аляксандра Лукашэнкі заняў выразна прарасійскую і антызаходнюю пазіцыю, а ў лютым 2022-га ён выступіў саюзнікам Пуціна ў агрэсіі Расіі супраць Украіны. Усё гэта не магло не адбіцца на моўнай палітыцы ўнутры краіны.
Хоць беларусізацыйныя праекты не былі асноўным аб’ектам поствыбарных рэпрэсій, усё ж яны таксама пад іх траплялі. Гэта было звязана з тым, што беларускамоўныя асяродкі пераважна сімпатызавалі пратэстам і падтрымлівалі іх. Апроч таго, інспіраваныя нацыянальным адраджэннем праекты, як правіла, не ўпісваліся ў ідэалагічную лінію беларускага рэжыму, якая пасля выбараў 2020 года стала руска- і савецкацэнтрычнай, антызаходняй і антыпольскай. Беларускі ПЭН-цэнтр, які вымушана цяпер дзейнічае за мяжой, налічыў 593 парушэнні культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры ў 2020 годзе і 1455 — у 2021-м. А сціслыя апісанні парушэнняў у 2022 годзе займаюць ужо некалькі старонак тэксту.
Сітуацыя расійска-ўкраінскай вайны і павышаная падазронасць Масквы да ўсякіх зрухаў у напрамку ўзмацнення нацыянальнай ідэнтычнасці вядзе да таго, што ў агляднай будучыні беларуская дзяржава перастане адыгрываць якую-кольвечы ролю ў пашырэнні камунікацыйных функцый беларускай мовы.
Калі нешта ў гэтым плане і будзе адбывацца, то за кошт дыяспары, цэркваў, рэшткаў грамадска-культурных ініцыятыў унутры краіны і індывідуальных асоб, якіх хвалюе лёс беларускай мовы і стан нацыянальнай свядомасці беларусаў.
